Thuật ngữ “tâm vận động” chỉ một lĩnh vực khá rộng liên quan đến các tương tác tâm lý và vận động. Trên thực tế, sự phát triển các kỹ năng vận động và sự phát triển trí tuệ liên quan chặt chẽ đến nhau.
Nói chung, nếu sự phát triển vận động diễn ra bình thường, điều này cho phép ta kết luận rằng trí tuệ của trẻ cũng phát triển một cách bình thường. Tuy nhiên, đôi khi vận động chậm phát triển không nhất thiết có nghĩa là trí tuệ cũng phát triển kém. Ngoài ra, có mối liên hệ giữa vận động và xúc cảm – tình cảm.
Đời sống tình cảm luôn có tác động đáng kể đến toàn bộ sự phát triển vận động. Vì thế, chúng ta hoàn toàn có thể hiểu tầm quan trọng của những kích thích cảm xúc từ môi trường bên ngoài đối với sự phát triển các kỹ năng vận động của trẻ. Một đứa trẻ thiếu chăm sóc, thiếu kích thích sẽ chậm đạt được các vận động cơ bản của lứa tuổi.
Sự phát triển tư thế
Khi được 3 tháng, trẻ giữ đầu thẳng xuôi theo chiều dài của thân mình. Đến khi được 5 tháng thì trẻ mới điều khiển được đầu của mình một cách tự do.
Từ khoảng 6 tháng, trẻ bắt đầu ngồi được một lúc ngắn nếu ta đặt hai tay trẻ ra phía trước. Trẻ ngồi vững vào khoảng 8 tháng tuổi.
Lúc 8 hoặc 9 tháng tuổi, trẻ có khả năng đứng một lúc nếu vịn vào đâu đó. Trẻ đứng vững khi được 10 hoặc 12 tháng tuổi.
Trung bình, một đứa trẻ có thể tự bước đi được trong khoảng 12 đến 18 tháng tuổi. Có sự khác biệt lớn giữa các trẻ về mặt này và sự khác biệt này không nhất thiết là bất thường. Trên thực tế, trẻ có thể mất nhiều tuần kể từ những bước chập chững đầu tiên cho đến lúc tự mình đi được một quãng đường dài vài mét. Thông thường nếu đến 19 hoặc 20 tháng tuổi trẻ vẫn chưa thể đi được một mình (một hai bước) thì ta bắt đầu coi là bất thường.
Đến lúc trẻ được 3 tuổi, các chức năng vận động sẽ càng được hoàn thiện: trẻ ngày càng thoải mái khi chuyển động, ít ngã hơn, biết chạy, biết cách đạp xe ba bánh, nhảy chân sáo,…
Sự cầm nắm
Khi nói đến khả năng cầm nắm là khi trẻ có ý định với và bắt lấy một vật gì đó. Khi mới ra đời, trẻ chỉ có phản xạ níu lấy bẩm sinh nhưng đó là sự cầm nắm thụ động. Ở tháng thứ 4, trẻ bắt đầu bằng việc xác định bằng mắt được vị trí của đồ vật, rồi điều khiển cánh tay của mình về phía đồ vật đó. Cùng với sự thành thục tự nhiên và việc thực hành nhiều lần, các cử động bắt lấy đồ vật ngày càng trở nên tỉ mỉ và chính xác. Sang 5 hay 6 tháng, trẻ cầm đồ vật bằng ba ngón tay cuối. Phải đến 9 tháng trẻ mới biết cách dùng ngón cái và ngón trỏ để cầm những đồ vật nhỏ.
Đầu tiên trẻ chỉ biết dùng đến một bàn tay bởi đối với trẻ, hai bàn tay vẫn chưa độc lập với nhau. Đến khoảng 6 tháng thì trẻ biết dùng một tay để giữ vật này và tay kia giữ vật khác. Được 8 tháng tuổi, trẻ biết cách chuyển đồ vật từ tay này sang tay kia; lúc này trẻ rất thích thú với việc cầm rồi lại thả đồ vật ra khỏi tay. Khi được 10 tháng, trẻ có thể cầm thìa đưa lên mồm nhưng vẫn làm đổ nước/thức ăn trong thìa xuống bàn.
Nhờ việc trẻ có thể cầm nắm đồ vật cũng như độ chính xác trong các thao tác của trẻ, khả năng điều khiển và khám phá đồ vật, khám phá môi trường của trẻ tăng lên gấp bội, càng cho trẻ cơ hội phát triển sự hiểu biết của mình về thế giới, từ đó phát triển trí thông minh.
Về nụ cười, các chuyên gia cho rằng trẻ cười từ khi mới lọt lòng. Nhìn chung, nụ cười của trẻ thường biểu đạt sự thỏa mãn, đặc biệt là khi được ăn no. Trong khoảng từ 2 đến 8 tuần, trẻ cười như một cách đáp ứng với những kích thích đa dạng từ bên ngoài (giọng nói của mẹ, cử chỉ của bố …). Sang tháng thứ 3, nụ cười của trẻ bắt đầu mang tính xã hội và có chọn lọc: trẻ cười khi nhìn thấy những khuôn mặt người. Lớn hơn chút nữa, trẻ bắt đầu biết cách phân biệt khuôn mặt quen thuộc và khuôn mặt của người lạ. Nụ cười của trẻ lúc này càng trở nên có chọn lọc. Đến khoảng 8 tháng thì trẻ biết biểu lộ các phản ứng sợ hãi khi nhìn thấy một gương mặt lạ lẫm.
Về điều khiển cơ thắt, theo luật phát triển đầu – đuôi, trẻ không thể biết cách điều khiển cơ thắt (cơ hậu môn) trước khi biết đi, bởi lẽ trung khu thần kinh điều khiển cơ thắt nằm thấp hơn trung khu điều khiển các chi dưới. Vì vậy, bất cứ mong muốn dạy trẻ tự vệ sinh trước khi trẻ biết đi đều có nguy cơ thất bại. Bù lại, một khi trẻ biết đi, trẻ cũng đủ thành thục về mặt thần kinh – vận động để điều khiển được cơ thắt và để sẵn sàng học được những kỹ năng khác. Nếu trẻ biết đi khi 15 tháng tuổi, đến khoảng 20 tháng trẻ có thể chủ động về mặt vệ sinh (báo cho người lớn biết đúng lúc khi nào thì mình muốn đi tiểu tiện, đại tiện và có thể nhịn được một lúc nếu cần). Nói chung, chúng ta coi 2 tuổi là thời điểm thông thường để trẻ biết chủ động vệ sinh. Ngoài ra, cần lưu ý là trẻ khó chủ động được về mặt này khi đang ngủ (ngủ ngắn trong ngày hoặc ngủ đêm), trung bình phải đến khi trẻ được khoảng 3 tuổi, ta mới có thể bỏ đóng bỉm khi trẻ ngủ. Đặc biệt, chúng ta chỉ có thể chẩn đoán đái dầm bệnh lý khi trẻ từ 5 tuổi trở lên đối với trường hợp đái dầm nguyên phát (trẻ chưa bao giờ biết chủ động vệ sinh từ khi mới đẻ).
Từ 3 tuổi trở đi, trẻ đã “kích hoạt” được tất cả các chức năng tâm vận động tối thiểu: biết thao tác với đồ vật một cách chính xác, biết phối hợp các thao tác, di chuyển vững vàng, các chuyển động của trẻ cũng trở nên chính xác và phối hợp nhịp nhàng. Sự phát triển của trẻ, từ đây, nhờ sự độc lập không ngừng tăng của các nhóm cơ, tập trung vào việc thao tác vừa nhanh vừa chính xác.
Anh Huy